‘बरवे’ : साधना, अक्षर दिवाळी आणि कोरा कॅनव्हास

मौजेत या माझ्या लेखनाविषयी कधीतरी ते बोलले असावेत. कवयित्री वासंती मुजुमदार या देखील मौजेत जात येत असत. आडिवरेकर यांनी बहुदा कधीतरी वासंतीबाईंना या माझ्या लेखनाविषयी सांगितलं असावं. त्या देखील चित्र काढायच्या. आडिवरेकर यांच्या सोबत त्यांनी काही प्रदर्शनं देखील केली होती. या वासंतीबाईंनी प्रख्यात कवी वसंत बापट यांच्या कानावर या डायऱ्यांविषयी सांगितले. बापट यांना बहुदा त्या विषयी कुतूहल वाटले असावे. बापट तेव्हा ‘साधना’ साप्ताहिकाचे संपादन करायचे. त्यांनी ते सारं लिखाण मागवून घेतलं आणि साधनेच्या १९८३ सालच्या दिवाळी अंकांत प्रसिद्ध केलं. त्यावर्षी ते लिखाण अतिशय गाजलं.

त्या काळात दिवाळी अंकातील निवडक साहित्याचा समावेश असलेला ‘अक्षर दिवाळी’ हा ग्रंथ पुण्याच्या विश्वकर्मा साहित्यालय या प्रकाशन संस्थेतर्फे प्रकाशित होतं असे. प्रख्यात मुद्रक वि ग माटे हा ग्रंथ प्रकाशित करत असत. त्यासाठी स शि भावे, गो म कुलकर्णी, अरुणा ढेरे, शांता शेळके आणि शांता किर्लोस्कर यांचं संपादकीय मंडळ देखील तयार केलं होतं. या संपादकीय मंडळाला बरवे यांचं हे लिखाण अतिशय आवडलं आणि १९८३ सालच्या ‘अक्षर दिवाळी’ ग्रंथात या लिखाणाचा समावेश केला.

कालांतरानं म्हणजे बहुदा नव्वदच्या दशकात मौजतर्फे ‘कोरा कॅनव्हास’ हे पुस्तक प्रसिद्ध झालं. त्यात या साधना मधल्या लेखनाचा समावेश होता. बरवे यांच्या डायरीतली जी आठ पानं या आधी ‘साधना’ आणि नंतर ‘अक्षर दिवाळी’ मध्ये प्रसिद्ध झाली होती. त्यातल्या एका पानाचा म्हणजे सात नंबरच्या लेखाचा मात्र समावेश ‘कोरा कॅनव्हास’ या पुस्तकात झाला नव्हता. तोच लेख आज इथं प्रसिद्ध करीत आहोत.

खरं तर ‘कोरा कॅनव्हास’ प्रसिद्ध होण्याआधी ‘चिन्ह’च्या १९८७ सालच्या पहिल्या अंकात बरवे यांच्या डायरीतलं काही लिखाण लेख स्वरुपात प्रसिद्ध झालं होतं. तर १९८९ सालच्या अंकात त्यांच्या डायऱ्यांमधली तब्बल २५ पानं ‘चिन्ह’नं प्रसिद्ध केली होती. ती केवळ चित्रकला वर्तुळातच नव्हे तर साहित्यविश्वात देखील अतिशय गाजली.

बरवे यांचा आधी ‘साधना’ आणि नंतर ‘अक्षर दिवाळी’मध्ये प्रसिद्ध झालेला पण ‘कोरा कॅनव्हास’ मध्ये समाविष्ट न झालेला बरवे यांचा हा लेख अवश्य वाचा. बरवे यांच्या विलक्षण निरीक्षण शक्तीचा त्यातून प्रत्यय येईल यात शंकाच नाही.

लॉरीचा वातावरण चिरणारा पोंगा ऐकला की हत्तींचा कळप मस्तीत आल्यासारखा दिसतो. ध्वनिक्षेपकाच्या कर्ण्यातून दुधाचे पाट वाहत असल्याचे दिसते. नदीच्या पाण्यात वल्ह्याचा डुबुक आवाज ऐकला की आपण मासा जिवंत गिळीत आहोत, असे वाटते. रातराणीच्या सुगंधातून रेशमी वस्त्राची सळसळ ऐकल्याचा भास होतो. रात्री बेडूक ओरडत असताना वेदांचे पठण जोरात चालले आहे, असे वाटते. विमानाच्या घरघरीतून ढगाचा भुगा खाली पडत असल्यासारखे वाटते.

गाण्याची विशिष्ट ओळ ऐकली किंवा मनातल्या मनात आठवली, तर अपरात्री पावसाने ओल्याचिंब झालेल्या निर्मनुष्य रस्त्यावरून आपण चाललो आहोत आणि सगळीकडे रस्त्यावरच्या पाण्यात वरल्या दिव्यांची प्रतिबिंबं तरळत आहेत, असा भास होतो. झाडाच्या बुंध्यावर ‘टोक टोक ‘ करणाऱ्या पक्ष्याचा आवाज ऐकला की आपण पुन्हा एकदा परीक्षेचा पेपरच लिहीत आहोत, असं वाटतं. देवळात आरतीच्या वेळी घंटा वाजू लागल्या की गुलाल उधळीत मिरवणूक चालली आहे, असं दृश्य मला दिसतं !

एका विशिष्ट अत्तराचा वास आला की केळीच्या बुंध्यावरून साल काढल्यासारखं वाटतं. बकुळीच्या फुलाच्या गंधातून अनेक पक्ष्यांचे थवे उंच आकाशात गोल गोल घिरट्या घेताना दिसतात. गुलबक्षीच्या गंधातून कोणी तरी मंद आवाजात कुजबुजत असल्याचा भास होतो. हिंगाचा तीव्र वास आला, तर वाटतं की कोणीतरी भलेमोठे फत्तर मधोमध चिरीत आहे… औषधांच्या गंधामधून पांढऱ्या स्वच्छ लाद्या दिसतात, पांढरेशुभ्र पडदे फडफडत आहेत, असाही भास होतो. सनईच्या सुरांतून लवंगांचे वृक्ष फुटत असल्याचे जाणवते. मैफिलीतलं गाण रंगत चाललं की आपण पान चघळीत आहोत असं वाटतं आणि त्याचा स्वादही येऊ लागतो !